متن: اؤرأن اییرکی دؤورینگ مدنیّتینی اؤزینده ساقلاپ غایدان، شو گوٚنکی گوٚنلریمیزه گلیپ یتن، توٚرکمن صحرانئنگ یادیگأرلیک لری نینگ ایکی سانی سی حاقدا یادلاپ گچمگی ماقول بیلیأریس.
اسلام دینی نینگ دوٚرلی آقئم لارئندا اؤویلیألره، ائمام لارا هم عالئم – علمالارا سئغئنماق لئغی خاص اهمیّتلی آلئنئپ بارئلئپ دئر. بیله کی میللت لر بیلن بیر خاطاردا توٚرکمن لر هم گچمیشینگ دوٚرلی جوٚموٚشینده یاغشی زادالارئنگ هم اؤویلیألرینگ یاتان توٚربه سینی زیارات ادیپ، اولارئنگ اوٚستوٚنه گوٚنمذلر دیکلدیپ دیرلر، سئغئنماق اوٚچین اولاری ائمامزادالارا اؤویریپ دیرلر. اؤز سئغئنان یاغشی زادالارئنی شیله حورماتلاماق بیلن اؤزلرینه بییک بیری باردان شئپاغات تالاپ ادیپ روحیّت لرینه گینگلیک سالئپ دئرلار.
بارئپ IX عاصرلاردان باشلاپ اسلام دوٚنیأسی نینگ دوٚرلی کوٚنجک لرینده حؤکوٚمروانلئق یؤردن توٚرکمن پادشالئق لاری هرسی اؤز واقتلی – واقتئندا ماوی آسمانا باشئنی دیکیپ دوران آل – یاشئل گوٚنمذلر هم مینارالار دیکئلدیپ، یادیگأرلیک سالدئرئپ دئرلار. شولارئنگ بیری خالدبن سنان حضرت لری نینگ، بوٚتین یئل بویونچا توٚرکمن لرینگ و بیلکی سیاحاتچی لارئنگ زیارات مکانی بولان یادیگأرلیگی بولوپ دوریار. حضرت خالدبن سنانئنگ آدی خالق آراسئندا “خالدنبی” دییلیپ هم یؤرگوٚنلی دیر.
ماهنامه جهانگردان آدلی ژورنالدا اونونگ سالغی سی حاقدا شیله بلله یأر: “خالدنبی نینگ قبوری نئنگ اوٚستوٚندأکی یادیگأرلیگینگ توٚرکمن صحرادا یرلشن مکانی، گوٚلیستان ولایاتی نئنگ اینگ گوٚندوغار – دمیرغازئغئندا یرلشیأر. موزه لیینگ /Mawzoleýi/ دیکیلن یری بولسا 600 میتر بییک لیکده بولان “گؤکجه داغ” آدلی داغئنگ خاص یوقاری چوٚنگکوٚنده بینا ادیلیپ دیر. خالدنبی نینگ مکان توتان یئری، ولایات بؤلوٚنشیکده مینودشت شأهریستانئنا دگیشلی اطراپ لارئنگ بیری بولوپ دوریار.”[1]
مینودشت شأهری دمیرغازئق طاراپدان غاراشسئز توٚرکمنیستانئنگ گوٚندوغار ترریتوریاسی نئنگ غارری قالا یاقئن سرحدلرینه، گوٚن اورتا طاراپی سمنان ولایاتی نئنگ شاهرود شأهرینه گوٚندوغار سرحدی خوراسان ولایاتی نئنگ بیجنورد شأهری و گوٚنباتار جأهتدن هم کوٚمبدقاووس شأهریستانئنا چنلی چأکلنیأر. بو شأهر اؤزینه ایری اوبادئر اوباجئق لاری مرکزلشدیریأن اوٚچ سانی کلالا، ماراوادپه هم مرکزی یالی اطراپ لار تابعین بؤلوٚنشیکده دوریار. خالدنبی نینگ زیارات موزه لئیی بولسا ماراوادپه اطرابی نئنگ داغلئق اوٚلکه سینده یرلشیأر. موزه لئیی بو داغلئق لارئنگ اینگ چوٚنگکوٚنده بینا بولانی اوٚچین، اول یردن تریتوریانئنگ داغلئق مانظاری بو مقدس مکاندا گؤزل گؤزیتیم دؤردیأر.
چوٚری دپه سیندأکی بیر قوپبالی جا بینا گؤرنوٚشدأکی، خالدبن سنان یادیگأرلیگی، أهلی زیاراتچی لاری اؤزینده جایلاماغا نیتلنن بیرنأچه اوطاق دئر حوٚجره لردن عبارات بولیار. بو موزه لئیدن بیرآز داشدا گؤروٚنیأن بینا بولسا، خالدنبی نینگ “چوپان” قوللوغئندا موٚرید بولوپ گزن، “چوپان آتانئنگ” فبوری، پیرینگ آیاق طاراپئندا جایلانئپ دئر. مونونگ یاتان یری هم زیارات مکانئنا اؤوریلیپ دیر.
عمومان توٚرکمن لرده قادیمدان بأری دأپ بولوپ گلشی یالی بو ایکی موزه لئی نینگ داش – تؤورگیندن باشلانئپ گؤکجه داغئنگ بییکلیک لیگینده خاص ایرکی دؤورلردن بأری اؤرأن گنگ اؤویلیأچیلیک لرینگ یرلشندیک لری، اونی گؤرن سیاحاتچی لاری خایران غالدئریار. مونونگ خاص گنگ طاراپی بو اؤویلیأچیلیک لر بیلن گوٚنمذینگ بو داغلئق لاری نئنگ اینگ بییکلیک لرینده دیگی نینگ سبأبینی بیلمک اوٚچین بو اوغوردا یؤریته گینگدن علمی درنگئو ایشلرینی گچیرمکلیگی طالاپ ادیأر. بیله ایشلری آلئپ بارماغی ایکی یورت؛ توٚرکمنستان رسپوبلیکاسی و ایرانئنگ علمی – مدنی میراث لاری اؤورنیش مرکزلری نینگ مدنی آراغاتناشئق لاری اساسئندا دگیشلی عالئم لارئنگ اونگا غئزئق لانماغی جایدار دئر. بو اؤویلیأچیلیک لردأکی قبورلارئنگ باشئندا غویولان، یوٚزینینگ یازغئسی زامانئنگ گچمگی بیلن بوزلوپ غالان باشی قوپبالی توٚرکمن بؤروٚک شکیللی داشدان یاسالان آدام لار، اؤزبولوشلی یکه – تأک معنی لی خأصیّته ایه دیر.
یؤنه غئنانساقدا بو داشلار خاص قادیمدان بأری کلیماتئنگ ائسسی – ساووغی نئنگ برن تأثیرلری نینگ اساسئندا کؤینه له شیپ (کؤنئلئشیپ) اوراماغا باشلاپ دئر. مازارچئلئغئنگ قبورلاری نئنگ باشئندا دیکیلن داشلار بیر بوٚته وی /بوٚتئوی/ داشدان تراشلانئپ، ایکی هیلی گؤرنوٚشده شکیللنیپ دیر. بیر گؤرنوٚشی توٚرکمن خالقی نئنگ قادیمدان بأری گؤزباش آلئپ غایدان مدنیّتی نینگ گوٚیچ سیمولیاسی، بیر قوچئنگ شاخئنی گؤرکزیأر. گوٚیچ – قوواتئنگ شیله سیمولیک شکیل لندیریلمه گی بولسا، یاغنی “قوچ شاخی” دینگه بیر قبورلارئنگ داشلارئندا دأل – ده، ایسم توٚرکمن حالی – حالئچئلئق لاری نئنگ، پالاس – کچه لری نینگ حاتدا نمازلئق لارئندا هم بیله کی ال دیکین لرینده – ده گؤروٚنیأر. بو داش لارئنگ کأبیرلری یوقاری اوزئنلئغئنا ته گه له نیپ /تئگئلئنیپ/ داشی صایخاللانئپ[1] تاراشلانان گؤرنوٚشده “تُوُتُم و فولک کالکسیاسئنی” دؤردیأر. اولارئنگ هرسینینگ بویی 2-3 میتره چنلی اوزئنلئغی بار.[2]
بو قبورئنگ داشلاری حاقئندا ایل آراسئندا دوٚرلی روایاتلارا دوش گلسه بولیار. اولارئنگ کأبیرلری؛ بو داشا اؤوریلن آدام هیکئل لری، آلله نئنگ غاضابئنا گیریفتار بولان خالدنبی نینگ دوشمان لاری دییپ، روایات ادیلیأر. یؤنه بیر توپارلاری خودایئنگ امری بیلن اولاری دوشمان لاردان قوراماق اوٚچین داشا اؤوریلیپ دیر. اولار پیرینگ یاقئن یاران لاری بولوپ دئرلار؛ دییلن دوٚشینجه لره ده غابات گلسه بولیار.
دوٚرلی روایات لارئنگ خابار برمگینه گؤرأ، “خالدبن سنان، آلله نئنگ ایل آراسئندا سایلان رسولی، اول پئغامبرلرینگ بیری بولوپ دئر. اول خورشید آدلی قُوُومئنگ حووپوندان اؤز یاران لاری بیلن “گؤکجه داغئنگ” چوٚری چوٚنگکوٚنه غاچئپ آتئپ دئر. اولاری دوشمان لاردان قوراماق اوٚچین خودایئنگ امری بیلن داشا اؤوریلیپ دیرلر.” دییلن روایات کؤپچوٚلیگینگ آراسئندا روایات ادیلیأر.
“ناسخ التواریخ /تاریخ لارئنگ نوسغالاری/” آدلی کیتاپدا خالد ابن سنان حاقدا شیله روایات هم بار؛ “خالدنبی 6123 یئل آدام – آتا حضرت لریندن سونگ پئغامبرلیگه سایلانئپ دئر. خالدبن سنانئنگ نسبناما بویونچا آرقاسی حضرت اسماعئل ذبیح الله[3] غا بارئپ یتیأر.”[4]
خالدنبی نینگ پئغامبرلیگی هم اونونگ هایسی قوومدان بولاندئغی بارادا تاریخی دوٚرلی چشمه لرده تفسیر یازغی لارا دوش گلینیأر. شولارئنگ آراسئندا “نفسیر روح البیان”، “تفسیر روح المعانی”، “تفسیر علاءالجلالین”، فضیلت نامه خالدنبی”، “تفسیر الجلالین کلام”، … یالی اثرلری یادلاسا بولیار.
“روح البیان تفسیری” کیتابئنئنگ 551 – نجی صاحئپاسی نئنگ سطیرلرینده؛ کلبی /چلئبی/ نینگ آیتماغئنا گؤرأ، حضرت عیسی بیلن حضرت محمدینگ پئغامبرلیگی نینگ آرالئغئندا 4 سانی نبی /پئغامبر/ دؤرأپ، آگیتاسیا یؤردیپ دیرلر. شولارئنگ اوٚچوٚسی بنی اسرائیل، قووموندان بولوپ، بیریسی عاراپ میللتی بولوپ دئر. اول هم شول خالدبن سنان بولوپ دئر.
“روح المعانی نفسیری” کیتابی نئنگ 6 – نجی بؤلوٚمی نینگ 104 – نجی صاحئپاسئندا شیله ماغلومات لارا غبات گلیأریس؛ “پئغامبرلرینگ تاریخی بویونچا خالدبن سنانئنگ پئغامبر بولاندئغی حاقدا داقئق ثبوت بولوپ، شریغات بویونچا شیله روایات ادیلیپ دیر. (اؤویلیألر حاقدا اثر یازان بللی مسلمان تاریخچی) ابن شاهاپ، خالدبن سنانئنگ پئغامبرلر خاطارئندادئغئنی ثبوت ادیپ دیر.”[5]
“صفی علاء الجلالین نفسیری” کیتابی نئنگ “مائده” (ساچاق یا – دا دسترخان) سوٚره سی نینگ بیرینجی بؤلوٚمی نینگ 275 – نجی صاحئپاسئندا ینه – ده، “تفسیر الجلالین کلام” اثری نینگ 97 – نجی صاحئپاسی نئنگ غئراسئنداقی مائده سوٚره سی نینگ دوٚشوٚندیریشینده شیله یازئلیار: “عیسی پئغامبرینگ زامانی بیلن محمدپئغامبرینگ دؤرأن دؤوری آراسئندا 4 نبی بولوپ اولاردان اوٚچوٚسی بنی اسرائیل و دؤردوٚنجیسی بولسا، حضرت خالدبن سنان عاراپ طایپاسی نئنگ عیسی تیره سیندن بولوپ دئر. محمدپئغامبر اول حاقدا شیله دییپ دیر: “- نبی زگأه قُوُما /یاغنی آذغئن قوومئنگ آراسئندان چئقان پئغامبر/”[6]
“روح البیان تفسیری” اثری نینگ اوٚچوٚنجی بؤلوٚمی نینگ 241 – نجی صاحئپاسئندا “یاسین” سوٚره سی حاقدا اونونگ مکان توتان یرینی کأمیل گؤرنوٚشده گؤرکزیلیأر. “عارابئنگ بنی اسرائیل طایپاسئندان بولان خالدنبی سنان الله نئنگ طاراپئندان اؤز قوومئنی دوغری یولا سالماق اوٚچین ایبریلن بنده سی دیر. اول حضرت عیسی پئغامبری بیلن محمدپئغامبرینگ زامانی نئنگ آرالئغئندا دؤرأن دیر. اولارئنگ قبورلاری جوٚرجن یوردوندا (جوٚرجأن زمین) بیر داغئنگ چوٚری چوٚنگکوٚنده یئرلئشئن دیر.”[7]
کوٚمت قاووس شأهریندن بولان توٚرکمن صحرانئنگ علمالاری نئنگ بیری مرحوم حاجی عبدالجلیل آخون جاپاربای “فضیلت نامه خالدنبی” آتلی توٚرکمن دیلینده چئقاران قولیازماسئندا شیله یازئلیار؛ “نسیلمه – نسیل زیارات ادییپ سئغئنئپ غایدئنلان مسلمان توٚرکمن خالقی نئنگ قوپبالی اؤویلیأسی نینگ گؤزباشی، خالدبن سنان، تاریخی اثرلر هم تفسیر چشمه لری نینگ اساسان هم ابن شاهابئنگ یازغی لاری نئنگ شایادلئق اتمگینه گؤرأ، الله نئنگ ایبرن پئغامبرلری نینگ بیری دیر. مسلمان توٚرکمن خالقی نئنگ ائنام لاری بویونچا، حضرت خالدنبی جوٚرجن یوردی نئنگ گوٚندوغارئنداقی داغلئق لارئنگ اینگ بییک نوقادئندا (قادیمی گوٚرگن و حأضیرکی کنبدقاووس) شأهرینده جایلانئپ دئر. بو حاقدا توٚرکمن کلاسیک شاعیرلارئمئز هم یادلاپ گچیپ دیرلر.[8] ایسم – ده، توٚرکمن کلاسیک شاعیری مسگین قئلئجئنگ قوشغوسئندا هم؛ “بلندینده خالدنبی یاتان دئر.”[9] دین اؤز اثرلری نینگ بیرینده اونونگ، “گؤکجه داغئنگ بلندلیک لرینده یرلشندیگی” حاقدا ماغلومات بریأر.
یری گلنده یادلاپ گچمگی ماقول بیلیأریس؛ ایراندا خالدنبی نینگ اساسی زیاراتچی لاری توٚرکمن صحرانئنگ توٚرکمن لری بولوپ دوریار. بو حاقدا گینگدن علمی ایش آلئپ بارماقلئق، اؤرأن آماتلی درجأ اورون توتار دییپ ائنانیارئس. یؤنه غئنانساقدا اؤنگکی پأهلوی رژیمینده أهلی ایران بویونچا اساسان هم توٚرکمن لرینگ دینی مدنیّت لرینی أسگرمزلیک ادیلنی اوٚچین اول یرده بیر دوٚرلی قورلوشئق آلئنئنپ گیدیلمه دی. بو حأضیرکی جایئنگ قورلوشئغی نئنگ اسلی بؤلگینی هم 1979 – نجی اؤزگریشلردن سونگ گؤزگچیلیک ادیلیأر. اگر بیزینگ توٚرکمنستان یوردومئزدان ایلدش لریمیز اول یره زیاراتا بارماقچئل بولسالار، توموس آیلاری سو موٚمکین چیلیک لری یاد-دان چئقارماسئن لار! عمومان بو ایکی زیارات مکانئنگ موٚمکین چیلیک لری حاقدا آیدانئمئزدا زیاراتچی لار اوٚچین یاشاماغا یترلیک حوٚجره لر هم اوطاق لار قورلوپ دئر. بو موقادس زیارات مکانا اونونگ داغلئق لئغئنا غارامازدان ماراوا دپأنینگ اوٚستی بیلن اونگا یتمک قئن زات دأل دیر.
“خالدنبی نینگ دینی – تاریخی کلکسیوناسئندا گؤکجه داغئنگ داغ اتک لرینده، “خئذئردندان /خضردندان/” آتلی بیر سروی آغاچ باغی اوتئر. آیتمئش لارئنا گؤرأ، اول باغ 2400 یئل یاشاپ دئر.[10]
[1] . /صئقاللانئپ، صیقل/،
[2] . عرشی ز. و کسرائیان ن.، “ترکمنهای ایران”، …/گؤرکـ.ایش/،
- 8 اسماعئل حضرتلره “ذبیح الله” لاقامئنی غویولماغی آلله نئنگ قوربانلئق چالئنماغا تاعین بولان حضرتی!، دیدیگی دیر. قوربان بایرامئنئنگ یؤرئدیلمگی هم شونگا باغلی بولوپ، اول حاقداقی روایاتی کؤپلر بیلیأنیرلر.
– “Täfsir-e ruh El-Mä,any”, . . . Iran –Tehran – 104 s.
- تفسير جلالين كلام؛ مع كامل الحواشي و تعليقات الجديده – تفسير الجلالين هو تفسير للقرآن، من تأليف جلال الدين المحلَّى، وجلال الدين السيوطي،
– “Täfsir-e Savi eljälalyn”, [ sure-ýe “ma,iýde”, I-nji bölümi , 275-nji sah.] ýene-de [ “Täfsir eljälalin-e kelam”, 97-nji sah.] – Iran . [Tafsīr al Jalāllyn By: Jalāl al-Dīn al-Maḥallī – Jalā al-Dīn al-Suyūṭī
Translated by: Feras Hamza , Edited and with an introduction Ghazi Bin Muhammed bin Talal, Amman-Jorden].
83. “تفسیر روح البیان”، 3 – نجی بؤلوٚم، ایران – تهران – 241 ص..
– “Täfsir-e ruh El-Beýan”, III –nji bölümi, Iran – Tehran – 241 sah.
